‘जोकर: मनोविश्लेषकांसह समाजालाही झपाटणारा चित्रपट’ (‘जोकर’ चित्रपट: समीक्षा) (Joker: The movie that haunts not only psychiatrists but also the society)(Joker: Marathi Review)

‘जोकर: मनोविश्लेषकांसह समाजालाही झपाटणारा चित्रपट’
(© डॉ. अमित सुमन तुकाराम पाटील,
एम. बी. बी. एस., एम. डी. (बालरोग चिकित्साशास्त्र))

‘जोकर’बद्दल सांगायचं तर...

खरं सांगायचं तर मला चित्रपट पाहण्याची फार आवड नाही; पण कोणी जाणकाराने एखादा चित्रपट पहायचा सल्ला दिला तर मात्र तो पाळण्याचा मी शक्यतो (वेळात वेळ काढून) प्रयत्न तरी करतो किंवा त्या चित्रपटाची कुठेतरी नोंद करून वेळ मिळेल तेव्हा तो पाहतो. सध्या माझे वेळापत्रक खूपच धामधुमीचे आहे, त्यामुळे एखादा चित्रपट पहावा असा काही विचारही मनात केला नव्हता. परंतु, दि. १३ ऑक्टोबरला फेसबुकवर माझ्या चांगल्या परिचयाचे असलेले मंत्रालयातील एक अधिकारी आणि चांगले लेखक श्री. साजणीकर साहेब यांची ‘जोकर’ चित्रपटाबद्दलची पोस्ट वाचली आणि ती वाचतानाच ‘हा चित्रपट काहीही करून आपण बघायचाच’ असा पक्का विचार मी मनोमन केला होता. खूप वेळा ठरविलेले ‘मुहूर्त टळून गेल्या’वर अखेरीस तो दिवस काल उगवला (खरेतर तो उगवून मावळल्यावर मी चित्रपट पहायला गेलो होतो).

औरंगाबादमधील एका छानशा चित्रपटगृहात मी या चित्रपटाचा शेवटचा ‘शो’ पाहिला किंवा खरंतर तो शो मी ‘जगलो’! चित्रपटात नावाजलेला अभिनेता जॅक्विन फिनिक्स यांनी चित्रपटाचे मुख्य पात्र आणि नायक असलेल्या ‘आर्थर फ्लेक’ याची भूमिका कसदारपणे साकारली आहे.

चित्रपटाची सुरूवात ‘गोथम’ या चित्रपटाच्या मध्यवर्ती असणाऱ्या शहरातील कचरे उचलणाऱ्या लोकांच्या संपामुळे माजलेल्या अनावस्थेने होतो. त्याच पार्श्र्वभूमीवर चित्रपटाच्या सुरुवातीला आर्थर फ्लेक स्वतःच्या चेहऱ्यावर रंग लावून ‘जोकर’ ‘बनण्या’च्या प्रयत्न करताना दाखविला आहे. जगाला दाखविण्यासाठीचा ‘दुसरा’ चेहरा त्याला स्वतःच्या मूळ चेहऱ्यावर चढवायचा असतो! खरेतर चित्रपट जसजसा पुढे सरकतो तसा आर्थर फ्लेक हा ‘हिरो’ आहे की ‘अँटी-हिरो’ आहे हे कळणे अवघड बनत जाते किंवा ही भूमिकाच अशी लिहिली (आणि अभिनीत केली गेली) आहे की, या दोन्हीतल्या फरकाची सीमारेशाच पुसट बनत जाते. मात्र, चित्रपटाचा नायक ‘व्हिलन’ नाही, हे मात्र निश्चित! या चित्रपटात समाजातील अनास्था व अनागोंदी आणि त्यांना खतपाणी घालणारे उच्चभ्रू नेतृत्व ह्या गोष्टी ‘व्हिलन’ची भूमिका निभावतात. इतकेच नव्हे, तर लेखक-दिग्दर्शक द्वयीने या चित्रपटातून मानसिक आजार किंवा दुर्बलता (आणि मनोरुग्ण) यांच्याकडे नकारात्मक किंवा खरेतर अति-अनास्थेने, तिऱ्हाईतपणे आणि असंवेदनशीलतीने पाहणाऱ्या समाजालाही ‘व्हिलन’च्या भूमिकेत आणून ठेवण्याचे धाडस केले आहे.

आर्थर हा त्याची आई ‘पेनी फ्लेक’ हिच्याबरोबर एका साध्याशा घरात गरिबीत जीवन कंठत असतो! त्याच्या वडिलांचा त्याला पत्ता नसतो. त्याची आईसुद्धा कधी त्याबद्दल वाच्यता करीत नसते. लहानपणापासूनच त्याला शालेय शिक्षणामध्ये रस नसतो आणि एक विनोदवीर (comedian) बनण्याची त्याची तीव्रेच्छा असते; पण पारंपारिक विचारसरणीच्या पालकांप्रमाणे त्याने अशा गोष्टींत फार रस घेऊ नये अशी त्याच्या आईची इच्छा असते. खरेतर, हे खूप वरवरचे विवेचन ठरेल. ऑस्करच्या शर्यतीत असणारे चित्रपट कधीच उथळ आणि उच्छृंकल नसतात. त्या चित्रपटांच्या प्रत्येक प्रसंगात एक संदेश किंवा छुपा अर्थ दडलेला असतो. खरंतर आर्थरची ‘कॉमेडियन’ बनण्याची का इच्छा असते आणि त्याची वयोवृद्ध आई पेनी फ्लेक ही तिचा मुलगा या क्षेत्रात जाऊ नये यासाठी का खटाटोप करत असते ही गोष्ट या चित्रपटाच्या मध्यंतरानंतर उलगडत जाते आणि ती आपल्याला धक्का देण्यासाठी पुरेशी ठरते! आर्थरची आई त्या ‘Happy (हॅपी)’ या नावाने हाक मारत असे आणि तिच्या बोलण्यातून प्रत्यक्ष-अप्रत्यक्षपणे ‘Put on a happy face!’ असा संदेश त्याच्यापर्यंत पोहचवत असते; कधीकधी तर तसा दबाव ती त्याच्यावर आणत असते. आर्थर संपूर्ण चित्रपटभर सतत त्या दबावाखाली वावरताना दिसतो.

सतत आनंदी राहण्याची जिवापाड ओढाताण त्याला ‘जगासाठी आनंदी’ आणि त्याचवेळी ‘आतून’ मात्र दुःखी आणि खिन्न बनवून टिकत असते. खऱ्या भावना न दाखविण्याचे गंभीर परिणाम (आपल्याप्रमाणेच) तो सतत भोगत राहतो. चित्रपटात आर्थरला असा एक मानसिक आजार असल्याचे दाखविण्यात आले आहे ज्यामध्ये तो ‘एखाद्या गंभीर किंवा नकारात्मक (किंवा हसण्याअयोग्य) प्रसंगी’ स्वतःचे हसणे नियंत्रणात ठेऊ शकत नाही आणि त्यामुळे त्याच्या भवतालच्या माणसांमध्ये गैरसमज निर्माण होऊन ते त्याला त्रास देतात किंवा त्याचा अपमान करतात किंवा त्याला मारहाण तरी करतात. अशा प्रत्येक प्रसंगी तो स्वतःला हा आजार असल्याचे एक प्रमाणपत्र लोकांना दाखविण्यासाठी जवळ ठेवत असतो; मात्र एखादा अपवाद वगळता कोणीच त्याला गांभीर्याने घेत नाही. अशा दोन प्रसंगात त्याची काहीही चूक नसताना त्याला अमानुष मारहाण केली जाते. समाजात आपल्यासारख्या लोकांसाठी काहीच सहानुभूती नसते या जाणिवेने त्याचा अखेरीस हिंसेकडे वळण्याचा प्रवास चालू होतो.

इतकेच काय, पण, आर्थरचे ज्या समाजसेवकाकडे (मानसोपचारतज्ज्ञ) उपचार चालू असतात, तीही त्याच्या बोलण्याकडे फारसे लक्ष देत नसल्याचे त्याच्या लक्षात येते. ‘आपल्याला न‌ ऐकले जाणे; आपल्या भावना दुसऱ्यांनी स्वतःपर्यंत न पोहोचवून घेणे’ या गोष्टींमुळे आर्थर चिडतोही आणि निराशही होतो. त्याच्या मनोगताच्या वहीत तो अगदी सहजपणे “I hope my death makes more cents than my life” असे मर्मभेदी आणि काळजाला भिडणारे वाक्य तो लिहून जातो. खरेतर, चित्रपटात जेव्हा आर्थर हे वाक्य बोलतो त्यावेळी मला ते “I hope my death makes more sense than my life” असे ऐकू आले होते आणि पुढे चित्रपटात तर तेच जास्त लागू पडताना दिसल्याचे मला जाणवले. कारण, आर्थर जरी गरिबीत हलाखीचे जीवन जगत असला आणि त्याचा गरिबीतून वर येण्याचा आटापिटा चालू असला तरी, पैसा (cents) ही त्याची मुख्य अडचण अथवा गरज कधीच राहत नाही; तर ‘आपले जीवन दुसऱ्या कुणाच्याच जाणिवेच्या कक्षेत येत नाही (sense)’ यांचे त्याला शल्य असल्याचे सतत जाणवत राहते. तो साधे-सरळ आयुष्य जगत स्वतःचे पोट भरून आईची मात्र उत्तम सेवा करत असतो. एक आज्ञाधारक आणि आईची काळजी घेणारा असा तो मुलगा आहे. मात्र, साधे आणि इतरांना त्रास होणार नाही अशा प्रकारचे जीवन जगत असतानाही त्याला काहीवेळा विनाकारण मारहाण होते. अनागोंदी माजलेल्या शहरातील हे वास्तव चित्रपटातून एकदमच अंगावर येते.

याच पार्श्वभूमीवर त्याचा सुहृद त्याला स्वसंरक्षणासाठी एक पिस्तूल देतो. ‘असू दे, ठेऊन घे, हे जवळ असेल तर तुला कोणी त्रास देण्याचे धाडस करणार नाही’ असा त्यामागचा आशय! आपल्याला कोणीच खिजगणतीत धरत नाही हे मात्र कायमच आर्थरला जाणवत राहते आणि स्वतःकडे लोकांचे लक्ष वेधले जावे यासाठी तो प्रयत्नशील राहतो. ‘विनोदवीर’ किंवा ‘stand-up comedian’ बनून स्वतःचे म्हणणे लोकांपर्यंत पोहोचवून त्यांना सतत हसत ठेवावे यासाठीचे त्याचे प्रयत्न चालू असतात, मात्र त्यात त्याला म्हणावे असे यश मिळत नाही. त्याचा निराशेच्या गर्तेकडे होणारा प्रवास चालूच राहतो. सातत्याने येणाऱ्या अपयशाकडे पाहून आणि त्याच्यावर (किंवा त्याच्या प्रयत्नांवर) हसणाऱ्या लोकांकडे पाहून “I used to think that my life was a tragedy, but now I realize, it’s a comedy” असे म्हणून काळजाला घरे पाडतो. अशाच एका प्रसंगात एका शाळेत जोकरचा कार्यक्रम करताना त्याचे पिस्तूल चुकून खाली पडते आणि क्लबमधील नोकरीतून त्याला हाकलले जाते; तेही त्याची बाजू न ऐकता. अगदी आपल्यासमोरच त्याचा frustration ते depression असा प्रवास झाल्याचा आपल्याला दिसतो. आणि, मग या दुःखात आणि भविष्याच्या चिंतेत जोकरच्या get-up मध्येच घरी परतत असतानाच सबवेमध्ये काही ‘उच्चभ्रू’ तरुणांकडून एका मुलीची छेड काढली जात असताना तो पाहतो. त्याच्या ‘गंभीर क्षणी अनियंत्रित हसू येण्याच्या’ मानसिक आजारामुळे त्याप्रसंगी तो त्यांच्यावर हसतोय असा गैरसमज त्या तरुणांमध्ये होऊन ते त्याला मारहाण करायला चालू करतात. ही अमानुष मारहाण होत असताना तो आपल्याकडील ‘मानसिक आजाराचे प्रमाणपत्र’ त्यांना दाखविण्याचा प्रयत्न करतो, पण त्याचा काहीच फायदा होत नाही. अखेरीस स्वसंरक्षणासाठी तो आपल्याकडील पिस्तुलाने तिघांचा खून करतो आणि तिथून निघून जातो.

तो जेव्हा घरी पोहोचतो त्यावेळी नेमकी त्याची आई टी. व्ही. वरील त्याच बातम्या पाहत बसलेली दिसते आणि बातम्यांत गोथमच्या महापौरपदासाठी उभा असलेला उमेदवार थॉमस वेन (Thomas Wayne) अशी प्रतिक्रिया देतो की, “Gotham's lost its way. What kind of coward would do something that cold blooded? Someone who hides behind a mask.” यातील someone who hides behind a mask हे वाक्य खूप महत्त्वाचे आहे, कारण खरेतर शहरात इतकी अनागोंदी आणि दुरावस्था होऊन सामान्य लोक एकमेकांच्या जिवावर उठले असतानाही थॉमस वेनसारखे ‘उच्चभ्रू’ राजकारणी मात्र या सर्वांपासून अलिप्त असे सुखासीन आयुष्य जगत असताना आणि स्वतःच्या मोठ्या नावाखाली अनेक अनैतिक गोष्टी दाबून ठेवत असताना ‘स्वतःचा खरा चेहरा लपवून खोटेपणाचा आणि नैतिकतेचा मुखवटा’ चढवून फिरत राहतात... आणि, तेच लोक वरून फक्त ‘जोकरचा भौतिक मुखवटा’ पांघरलेल्या व्यक्तीकडे चुकीच्या गोष्टींकरिता अंगुलीनिर्देश करत असतात, हाच मोठा विरोधाभास असतो.

आपल्या रोजच्या जगण्यातही आपल्याला ही गोष्ट नेहमीच जाणवत असते; आपल्या आजूबाजूला मुखवटे लावलेले अनेक लोक आपल्याला फिरताना दिसतात. आर्थर यावर आपल्या शैलीत हसतो; मात्र अखेरीस “For my whole life, I didn’t know if I even really existed. But I do, and people are starting to notice” या निष्कर्षाप्रत येतो! वरकरणी पाहता हा विचार भयावह वाटतो, मात्र आर्थरची घुसमट, त्याला होणारी मारहाण (शारीरिक अत्याचार) आणि त्याच्यावर होणारा ‘मानसिक’ अत्याचार यांचा विचार करता आपल्याला त्याची बाजू पटू लागते. दरम्यानच्या काळात आर्थर स्वतःच्या विनोदवीराच्या करिअरच्या उभारणीसाठीचा एक भाग म्हणून समकालीन प्रसिद्ध विनोदवीरांचे ‘स्टँड-अप्स’चे कार्यक्रम प्रत्यक्ष किंवा दूरचित्रवाणीवर पाहत असतो. त्यातील एका कार्यक्रमात ‘मरे फ्रँकलिन’ नावाचा विनोदवीर त्याच्या कार्यक्रमात आलेल्या आर्थरचे स्टेजवर बोलावून कौतुक करतो आणि त्याला स्वतःसोबत काही मिनिटांचा ‘अॅक्ट’ करण्याचा मोठेपणा दाखवतो. यामुळे आर्थर प्रचंड सुखावून जातो. आपल्याला इतका मोठा कलाकार इतकी किंमत देतो याचा त्याला अभिमान वाटतो; पण काहीच दिवसांत यामागील फोलपणा आणि फसवणूक त्याच्या लक्षात येते. आर्थर घरी नसताना त्याच्या आईची तब्येत अचानक बिघडते आणि तिला दवाखान्यात दाखल केले जाते. आर्थर यामागील घटनाक्रम जाणून घेण्याच्या प्रयत्नांत असतानाच काही गुप्तहेर (detectives) त्याच्यापर्यंत पोहोचतात. तो त्यांना चकवा देतो. पण, आईच्या तब्येतीत अकस्मात बिघाड झाल्याने बऱ्याच शक्यतांचे मोहोळ त्याच्या डोक्यात उठते. दवाखान्यात आईसमोर तो बसलेला असतानाच ‘मरे फ्रँकलिन’ शोमध्ये फ्रँकलिन आर्थरची खिल्ली उडवणारा व्हिडिओ दाखवतो. आर्थर तो पाहून आणखीन खचून जातो आणि त्याचवेळी फ्रँकलिनचा बदला घ्यायचा निश्चय करतो.

या सर्व गदारोळात आर्थरला त्याची आई पेनी फ्लेक हिची गोथमच्या महापौरपदासाठीचा उच्चभ्रू उमेदवार थॉमस वेनबद्दलची आपुलकी आणि त्याच्याबद्दलचा तिच्या मनातील हळवा कोपरा लक्षात येतो. तो यामागील गोष्टींचा शोध घेत असतानाच त्याला थॉमस वेन हाच त्याचा पिता असल्याचे समजते. त्यासाठी तो जीवावर उदार होऊन आणि मोठे धोके पत्करून थॉमस वेनपर्यंत पोहोचतो; पण वेन मात्र त्याला त्याच्या आईलाच मानसिक आजार असून आर्थर हा तिचा खरा मुलगा नसून त्याला दत्तक घेण्यात आल्याचे सांगतो. येनकेनप्रकारेण आर्थर आईच्या मानसिक आजाराची आणि त्याच्या दत्तकपणाची कागदपत्रे जमवून त्यांची खात्री करतो. आईच्या खोटेपणाची त्याला प्रचंड चीड येते. इतकेच नव्हे, तर त्याच्या आईचे ज्या मित्राशी (boyfriend) अनैतिक संबंध असतात तोच आर्थरवर लहानपणी शारीरिक अत्याचार करत असतो आणि त्यादरम्यानच आर्थरच्या मेंदूला इजा होऊन त्याला सध्या असणारा मानसिक आजार झाल्याची माहितीही आर्थरला समजते. आर्थर अक्षरशः उद्विग्न होतो! मध्येच आर्थर काही काळासाठी त्याची शेजारीण ‘सोफी’च्या प्रेमात पडतो; कारण एका प्रसंगात सोफी आर्थरच्या भावना ओळखते आणि ती त्याला समजावून घेऊ शकते असे त्याला वाटते. काही काळासाठी ती त्याची साथ देतेही! पण, पुढे तिच्याकडूनही आर्थरचा अपेक्षाभंग होतो किंवा काही विचित्र कारणांमुळे आर्थर एके क्षणी तिलाही संपवतो. 

जोकरचा ‘चेहरा वापरून’ सबवेमध्ये झालेल्या तीन खुनांमुळे (जे खरेतर आर्थरनेच केलेले असतात; पण याबद्दल कुणालाच कल्पना नसते) ‘जोकरचा चेहरा (clown)’ ही संकल्पना प्रसिद्ध पावते. अर्थातच त्यामुळे विनोदवीर म्हणून थोडकेच, पण सर्वच्या सर्व प्रयोग ‘जोकरची वेशभूषा (attire) धारण करून सादर करणारा आर्थर प्रसिद्धीच्या झोतात येतो. त्याचा फायदा स्वतःच्या कार्यक्रमासाठी करून घेण्याच्या हेतूने फ्रँकलिन त्याला ‘द मरे फ्रँकलिन’ शोसाठी आमंत्रित करतो. आर्थर डोक्यात बरेच विचार करून त्या शोसाठीचे आमंत्रण स्वीकारतो; पण शोमध्ये आल्यावर मरेने सर्वांसमोर आपली ओळख ‘विनोदवीर आर्थर फ्लेक’ अशी करून न देता ‘जोकर’ म्हणून करून द्यावी अशी त्याला अट घालतो. मरेला अर्थातच ‘हो म्हणावे’ लागते! पण, स्वतःच्या स्वार्थासाठी कोणत्याही थराला जाणाऱ्या आणि अगदी एकाचवेळी मनात दोन अगदी विरुद्ध टोकाचे विचार पाळणाऱ्या मरे फ्रँकलिनबद्दल त्याच्या मनात प्रचंड चीड उत्पन्न होते.

चित्रपट आता परमोच्च बिंदूपर्यंत (climax) पोहोचतो. “स्वतःच्या मानसिक आजाराकडे जग निंदेने, असंवेदनशीलतेने आणि उथळपणे पाहते; आपल्या म्हणण्याला कोणीच फारशी किंमत देत नाही; ते तर सोडाच, पण आपले म्हणणे फक्त ऐकायलाही कुणाकडे वेळ नाहीये आणि अखेरीस काहीतरी हिंसा केल्यानंतरच जग माझी दखल घेऊ लागले आहे” अशा विचारांचे थैमान त्याचे मन चालू लागते. आपल्या आत आयुष्यभर दाबून ठेवलेल्या ही सर्व आता कोणत्या ना कोणत्या मार्गाने बाहेर पडणार किंवा ‘मी ती बाहेर पाडणार’ याची तो खात्री करतो. त्यावेळी शहरातील अनागोंदीनेही चरणसीमा गाठलेली असते; सर्वत्र हाहाकार माजलेला असतो आणि अन्यायग्रस्त लोक संपूर्ण व्यवस्थाच उलथून टाकण्यासाठी प्रयत्नशील झालेले असतात. आर्थर शांतपणे मनातील आणि शहरातील या गोंधळाकडे पाहत राहतो. त्याच्या मनात रागाचा ज्वालामुखी उफाळत असतो. “Is it just me, or is it getting crazier out there?” आर्थररुपी जोकर स्वतःला विचारत राहतो.

आणि मग हळूहळू त्याच्या आयुष्यातील 'व्हिलन्स' त्याला दिसू लागतात; ज्यात त्याच्यावर लहानपणी तिच्या बॉयफ्रेंडकडून होणाऱ्या अत्याचाराला विरोध न करणारी त्याची आई 'पेनी फ्लेक', त्याच्या आईशी अनैतिक संबंधात असल्याची आणि त्याहीपेक्षा जास्त महत्वाचे म्हणजे शहर जळत असतानाही त्याच्यापासून अलिप्त राहून स्वतःचा स्वार्थ साधू पाहणारा 'थाॅमस वेन', स्वतःचा फायदा दिसेल त्याप्रमाणे पोळी भाजून घेणारा 'मरे फ्रँकलिन', त्याच्यावर वरवर प्रेम करणारी (किंवा त्याला तसे वाटणारी) 'सोफी' आणि सर्वांत महत्त्वाचे म्हणजे शहराची दुरावस्था करवून अनागोंदी माजवू देणारी 'तत्कालीन व्यवस्था' यांचा समावेश असतो... आर्थरला हे सगळं संपवायचं असतं!

तो सोफीच्या घरात जाऊन तिचा खून करतो. पोलिस सबवेमधील खुनाबद्दल आर्थरवर संशय घेऊन त्याच्याबद्दल चौकशी करत करत तो आधी काम करत असलेल्या 'भाड्याने जोकर पुरवणाऱ्या' कंपनीत पोहोचतात आणि तिथल्या लोकांची चौकशी करतात, ज्यापैकी एकाने आर्थरला पिस्तूल पुरवलेले असते. आर्थरच्या आईच्या निधनाबद्दल (जो आर्थरनेच केलेला खून असतो) त्याचे सांत्वन करायला त्याला पिस्तूल पुरवणारा सहकारी आणि कंपनीतील दुसरा एकजण असे दोघे आर्थरच्या घरी येतात. तेव्हा त्याला पिस्तूल देणारा सहकारी कदाचित दबावाखाली पोलिसांना ही माहिती पुरवेल या भीतीपोटी आर्थर त्याचा खून करतो. मात्र त्याचवेळी त्याचा दुसरा सहकारी- जो आर्थरशी प्रेमाने वागत असतो, त्याला कोणतीही इजा न करता जाऊ देतो. हे सगळं आटोपून तो अखेरीस 'मरे फ्रँकलिन'च्या शोसाठी जायला निघतो. त्याचा शो ज्यादिवशी थेट प्रक्षेपित होणार असतो, नेमक्या त्याचदिवशी गोथममधील लोक एका मोठ्या आंदोलनात सहभागी होण्यासाठी तिकडेच निघालेले असतात. शोमध्ये 'जोक' सांगता सांगताच आर्थर आपण स्वतःच सबवेमधले 'ते' तीन खून केल्याची माहिती निःसंदिग्धपणे आणि स्पष्टपणे देतो. त्याच्या मानसिक आजारामुळे तो याही गोष्टीला आपल्या शैलीत हसतो, इतकेच नव्हे तर स्वतःच्या या कृतीचे अतिशय प्रभावीपणे समर्थन करतो. यावर 'मरे फ्रँकलिन'ला धक्का बसतो आणि आर्थरला चार शब्द सुनावण्याचा प्रयत्न करतो. मात्र, आर्थर त्याला त्याने केलेल्या अपमानाची, त्याच्या विनोदकलेच्या उडवलेल्या हशाची आणि स्वार्थानुसार स्वीकारलेल्या दुटप्पी भूमिकेची आठवण करून देतो आणि त्याच्यावर गोळी झाडून क्षणार्धात त्याला (खरेतर प्रत्यक्षात ‘मुखवटा धारण न करता’ वेळोवेळी अनेक मुखवटे धारण करणाऱ्या दुटप्पी माणसांच्या प्रतिनिधिस्वरुपात असलेल्या ‘मरे फ्रँकलिन’ या प्रवृत्तीला) यमसदनी धाडतो!

अखेरीस फ्रँकलिनला संपवून आर्थर परतत असताना पोलिस त्याच्या मागे लागतात. पण, सबवेमध्ये सगळेच प्रवासी हे ‘मुखवटे’ घालून आलेले आंदोलनकर्ते असतात. गर्दीने खचाखच भरलेल्या ट्रेनमध्ये दोन पोलिस आपले ओळखपत्र दाखवूनसुद्धा गर्दीला नियंत्रित करून आर्थरपर्यंत पोहोचायला असमर्थ ठरतात. गर्दीत असलेल्या अनेक मुखवट्यांपैकी एकाचा मुखवटा आर्थर काढून घेऊन स्वतः घालतो आणि क्षणार्धात गर्दीत गायब होतो. आर्थरच्या या कृतीने आंदोलनकर्त्यांत गैरसमज निर्माण होऊन सबवेच्या त्या डब्यात एकाच हाहाकार माजतो (हड़कंप मच जाता है)! या गोंधळामुळेच आर्थरला पकडायला आलेले ‘सरकारी’ पोलिस हे आंदोलनकर्त्यांविरोधात कारवाई करावयास आले आहेत या गैरसमजातून गर्दीच्या अलगद तावडीत सापडतात आणि मग गर्दीकडून त्यांना बेदम मारहाण होते. आर्थर या परिस्थितीचा फायदा घेऊन सबवेमधून बाहेर पडतो. जाताजाता आर्थर स्वतःकडचा ‘मुखवटा ज्या पद्धतीने फेकून देतो’ त्यातून खोटेपणावरचा, वरवरपणावरचा त्याचा राग स्पष्टपणे दिसून येतो! सिनेमातला सर्वांत महत्त्वाचा आणि परमोच्च क्षण म्हणजे सबवेमधून बाहेर पडताना त्याचा ‘वॉक’!

आर्थर अतिशय आत्मविश्वासाने आणि एका बेफिकीरीने ज्या शक्तिमान लयीत चालत जातो, -आणि, पोलिस ‘त्या’ला पकडण्यासाठी त्याच्याच शेजारून पळत जाताहेत- ते पाहताना आर्थरच्या (म्हणजेच, अभिनेता जॅक्विन फिनिक्स) अभिनयाची ‘उंची आणि खोली’ दोन्हीही प्रकर्षाने अधोरेखित होतात! गेल्या कित्येक वर्षांत ‘डोळ्यांचे पारणे फेडणारा’ असा परफॉर्मन्स निदान माझ्या तरी पाहण्यात आलेला नाही! (ऑस्कर जिंकण्यासाठी लागणारा अभिनय-दिग्दर्शनाचा ‘उच्च दर्जा’ या चित्रपटाने नक्कीच अधोरेखित केला आहे!)

आर्थर अखेरीस पकडला जातो. पोलिस त्याला पकडून नेत असतात. पण, प्रत्यक्ष-अप्रत्यक्षात त्याने शहरातील आंदोलनकर्त्यांच्या असंतोषावर ठिणगी टाकतो त्याने अक्षरशः संपूर्ण शहर कोसळलेल्या व्यवस्थेविरुद्ध पेटून उठते. त्या गर्दीमधीलच एकजण कुटुंबासह पळून जाणाऱ्या थॉमस वेनचा आणि त्याच्या पत्नीचा खून करतो. आर्थरचे सगळे शत्रू एकामागे एक याप्रमाणे संपून जातात किंवा संपवले जातात..! आर्थरला घेऊन जाणाऱ्या पोलिस गाडीला जोराने येणारी एक रुग्णवाहिका जोरदारपणे धडकते, ज्यात गाडीतील पोलिस मृत्यूमुखी पडतात. शेजारून जाणारे आणि मुखवटा परिधान केलेले जोकर्स (clowns) गाडीतून जखमी आर्थरला बाहेर काढतात. हळूहळू आर्थर शुद्धीवर येतो. पूर्ण शुद्धीवर येऊन आर्थर जेव्हा गाडीच्या बॉनेटवर उभा राहतो त्यावेळी सर्वदूर पेटलेल्या शहरात त्याच्या सभोवताली उभ्या असलेल्या गर्दीचा आणि त्यांच्या असंतोषाचा ‘जमिनीवर घट्टपणे पाय रोवून उभा ठाकलेला’ तो ‘महानायक’ झालेला असतो!!!

चित्रपटाचा आशय-

रुढार्थाने चित्रपट इथे संपतो... पण, खरेतर संवेदनशील प्रेक्षकांच्या मनात एक मोठे विचारचक्र तो सुरू करतो. चित्रपटभर आर्थरची होणारी घुसमट, त्याचे म्हणणे धड नीटपणेही ऐकून न घ्यायला मिळणारे लोक, ढासळलेल्या अर्थव्यवस्थेला सावरण्याचा एक भाग म्हणून आजारांवरील निधी आणि औषधेही बंद करणारे असंवेदनशील सरकार/प्रशासन, आर्थरपासून सतत काही ना काही लपवणारी (ज्यात तिचा मित्र (boyfriend) तिच्या मुलावर (अर्थात आर्थरवर) शारीरिक अत्याचार करत असतो आणि ते काहीही विरोध न करता होऊ देणारी) त्याची आई, आर्थरचे पालकत्व नाकारणारा आणि ‘सौ चूहें खाकर बिल्ली चले हज़’प्रमाणे वागणारा आणि शहर जळत असताना गिटार वाजवणाऱ्या नेरोप्रमाणे (Fiddling while the Rome Burns) अलिप्तपणे जगणारा थॉमस वेन, आर्थरला होणारी शारीरिक मारहाण आणि त्याच्यावरील अनिर्बंध मानसिक व व्यावसायिक अत्याचार, एकाकीपणे (पण सतत कोणत्यातरी दबावाखाली वावरणारी) जीवन जगणारी सोफी, असंख्य स्वार्थी मुखवटे पांघरून वावरणारा आणि जगासमोर स्वतःची वेगळीच प्रतिमा उभी करणारा ‘मरे फ्रँकलिन’, लोकांसमोर प्रसारमाध्यमांनी सोज्वळ प्रतिमा उभे केलेले पण ‘प्रत्यक्षात’ आर्थरला मरेस्तोवर मारहाण करण्याची मानसिक क्षमता (की, दौर्बल्य) बाळगणारे आणि आर्थरने तीन खून केलेले सबवेतील तरूण, आर्थरवर विदारकपणे हसणारा समाज... सगळ्या गोष्टी चित्रपटगृहातून बाहेर पडलो तरी मन अस्वस्थ करीत राहतात. चित्रपटाचे उत्कृष्ट दिशादर्शन करणाऱ्या ‘टॉड फिलिप्स’ (Todd Phillips) यांनी या चित्रपटातून केवळ मानसिक आजारावरच भाष्य केलेले नाही तर, समाज म्हणून मानसिक आजारांकडे बघण्याच्या आपल्या संकुचित आणि असंवेदनशील मानसिकतेवरही कोरडे ओढतो! 

आर्थरच्या मानसिक आजाराविषयी थोडेसे (Pseudobulbar affect)-

आर्थरला या चित्रपटात जो आजार झाल्याचे दाखविण्यात आले आहे (‘I've a condition’ असे म्हणून आर्थर अडचणीच्या प्रसंगी त्याबाबतचे वैद्यकीय प्रमाणपत्र गरज पडेल तेव्हा समोरच्याला तो दाखवत असतो.) त्या आजाराला ‘स्युडोबल्बार अॅफेक्ट (Pseudobulbar affect)’ असे म्हणतात. हा एक वैद्यकीय (मानसिक) आजार असून यामध्ये आजारी रुग्ण एकतरी जास्त रडतो किंवा जास्त हसतो तरी! जास्त म्हणजे किती, तर ते रडणे किंवा हसणे हे एकतर प्रसंगोचित तरी नसते किंवा संबंधित प्रसंगाला देण्यात येणाऱ्या प्रतिक्रियेच्या योग्य प्रमाणात तरी नसते (excessive or disproportionate crying or laughing). त्यामुळे त्या व्यक्तीच्या संपर्कात येणाऱ्या व्यक्तींमध्ये गैरसमज निर्माण होऊ शकतात.

हा आजार ओळखणे हे बऱ्याचदा कठीण असते किंवा बऱ्याचदा त्याची नैराश्य (depression) किंवा उन्मादकता (hypomania/ mania) या आजांराबरोबर गफलत केली जाते. खूपदा संबंधित रुग्ण किंवा त्याचे जवळचे नातेवाईक याचे निदान करण्यात साहाय्यभूत ठरतात. लहानपणी मेंदूवर होणारे आघात किंवा पार्किन्सन्स वा अल्झायमर्स असे आजार हा आजार होण्यामागील एखादे कारण असते. आजाराचे निदान झाल्यावर पुढचा भाग येतो तो म्हणजे उपचार आणि त्या रुग्णाचे सामाजिक जीवन. या आजारावर बरीच औषधे उपलब्ध आहेत आणि अँटिसायकोटिक औषधे ही उपचारांचा मुख्य भाग असतात.

पण, उपचारांपेक्षा त्या व्यक्तीच्या सामाजिक जीवनावर होणाऱ्या परिणामांचा गांभीर्याने विचार करणे गरजेचे आहे. अशा व्यक्तींनी स्वतःच्या आजाराबाबतचे प्रमाणपत्र जवळ बाळगणे, आपल्याला संबंधित आजार असल्याची संपर्कातील व्यक्तींना माहिती देणे अशा उपायांनी यावर मार्ग शोधणे शक्य आहे. समाजाने अशा व्यक्तींकडे सहानुभूतीच्या नजरेने पाहणे जास्त महत्त्वाचे आहे. मानसिक आजारांनी त्रस्त लोक या चित्रपटात दाखविल्याप्रमाणे हिंसा करत नाहीत, उलट त्यांच्यावर इतरांकडून होणाऱ्या अत्याचारांचेच प्रमाण जास्त आहे हे मुद्दाम लक्षात घेण्याजोगे आहे. चित्रपटातील या एका मुद्द्यावरून पाश्चात्य देशांत दिग्दर्शकाविरुद्ध टिकेची झोड उठवली गेली होती. मात्र तरीही चित्रपट खूप गाजला आहे.

“The worst part of having a mental illness is people expect you to behave as if you don’t” हे आर्थरच्या दैनंदिनीतले वाक्य समाजाच्या डोळ्यांत झणझणीत अंजन टाकणारे ठरते!!! प्रत्येक संवेदनशील व्यक्तीने एकापेक्षा जास्त वेळा हा चित्रपट पहावा असे मला वाटते.

टॉड फिलिप्सचे दिग्दर्शन; टॉडने आणि स्कॉट सिल्व्हरने लिहिलेली पटकथा; सर्वांचाच, त्यातही जोक्विन फिनिक्स आणि रॉबर्ट डी निरोचा उच्च दर्जाचा अभिनय; अप्रतिम बॅकग्राऊंड संगीत, सिनेमॅटोग्राफी अशी चित्रपटाची सर्वच अंगे अत्यंत सशक्त आहेत. या चित्रपटाला आणि जोक्विन फिनिक्सच्या अभिनयाला ऑस्कर मिळणे क्रमप्राप्तच आहे!!!

(© डॉ. अमित सुमन तुकाराम पाटील,
एम. बी. बी. एस., एम. डी. (बालरोग चिकित्साशास्त्र २))
केवळ वॉट्सॲप संपर्क- ८३२९३८१६१५
www.dramittukarampatil.blogspot.com
www.dramit100wordstories.blogspot.com