कोविडायन: एका डॉक्टरच्या अस्वस्थ मनाची डायरी: भाग २ (COVID experiences of a treating doctor: Part 2)

 कोविड अनुभव कथन: भाग २

“कोविडायन: एका डॉक्टरच्या अस्वस्थ मनाची डायरी” 

(© डॉ. अमित सुमन तुकाराम पाटील)

(या लेखातील मते आणि अनुभव हे पूर्णतः वैयक्तिक स्वरुपाचे आहेत; मात्र ते केवळ एकट्या-दुकट्याचेच अनुभव नसून जमिनीस्तरावर काम करणाऱ्या अनेक योद्ध्यांना आलेल्या अनुभवांचे सार आहे.)

(लेख पूर्णतः कॉपीराइट केलेला असून लेखाचे सर्वाधिकार लेखकाकडे सुरक्षित आहेत.)

(लेखात उल्लेख केलेली रुग्णांची, डॉक्टरांची आणि हॉस्पिटलची नावे काल्पनिक आहेत.)

(सदर लेख पूर्णतः वैयक्तिक स्वरूपाचा असून राज्य किंवा केंद्र सरकारच्या कोणत्याही नियम, तत्त्वे, मार्गदर्शक सूचना अथवा निर्णय यांच्याशी संबंधित नाही. एक डॉक्टर म्हणून दोन्ही सरकारांच्या सर्व नियमांचे पालन प्रस्तुत लेखक काटेकोरपणे करतात.)

(लेख लेखकाच्या नावासह शेअर करण्यास काहीही हरकत नाही.)

प्रसंग ३-

कोविड ड्यूटी असली तरी थेसिस सबमिशनचे काम आणि तोंडावर आलेली परीक्षा यांमुळे साहजिकच मनावर दडपण येत असे. मध्ये-मध्ये तर बऱ्याच कारणांमुळे छातीत धडधड झाल्यासारखे वाटे. अखेरीस एक दिवशी ईसीजी काढला आणि ‘मेडिसीन’च्या लेक्चररना तो दाखवायला गेलो. सर नुकतेच वॉर्डमधून वरच्या मजल्यावरील आयसीयूला गेले होते.

मी आयसीयूजवळ गेलो आणि ड्यूटीवरील एका सिस्टरना माझा निरोप सरांना द्यायला सांगितले. सरांना निरोप पोहोचला. “राउंड झाला की लगेच येतो; मग बघूया,” सर म्हणाले.

मी खास डॉक्टरांसाठी असलेल्या बाकड्यावर बसून (नेहमीच्या सवयीने) आजूबाजूच्या लोकांच्या देहबोलीचे निरीक्षण करत त्यातून मिळणाऱ्या माहितीचे आकलन करत होतो. आयसीयूच्या दाराजवळ एक तरूण आत वाकून बघत उभा होता. पीपीई किट घालून आत काम करणाऱ्या सिस्टरशी त्याला काहीतरी बोलायचे होते. अखेरीस त्या सिस्टरने त्याचे म्हणणे ऐकले; पण मग त्यांचा सौम्य वाद चालू झाला. मध्येच त्या तरुणाचे माझ्याकडे लक्ष गेले आणि तो माझ्यापर्यंत आला. मी आयसीयूमधील डॉक्टर आहे असा त्याचा गैरसमज झाला असावा. 

तो तावातावाने माझ्याशी बोलू लागला, “कसला दवाखाना आहे हा... स्टाफ जराही ‘को-ऑपरेटिव्ह’ (सहकार्य करणारा) नाही... इतका वेळ मी ‘रिक्वेस्ट’ (विनंती) करतोय, पण ऐकायलाच तयार नाहीत या सिस्टर... ऐकताय ना सर?”

मी लगेचच उत्तरलो, “काहीतरी गैरसमज झालाय तुमचा... मी या आयसीयूचा डॉक्टर नाहीये... मी दुसऱ्या कोविड वॉर्डला काम करतो...”

“मग काय झालं... याच दवाखान्यात काम करता ना तुम्ही,” त्याचा प्रश्न!

मी “हो” म्हणालो आणि पुढे ते संभाषण टाळायचा माझा विचार होता (कारण माझा खरेच त्या आयसीयूशी त्यावेळी काहीही संबंध नव्हता); पण साहेब काही ऐकायलाच तयार नव्हते.

अखेरीस, मला आमच्या पहिल्या वर्षात शिकविलले ‘कम्युनिकेशन स्किल्स’चे धडे आठवले.

मी मलाच म्हटलं, “ठीक आहे... बघूया तरी काय म्हणणं आहे यांचं...”

मी म्हणालो, “हं, बोला. काय झालं नेमकं?”

“काही नाही... माझे बाबा आत अॅडमिट आहेत... क्रिटिकल आहेत... डॉक्टर पण ‘प्रोग्नोसिस पूअर’* आहे म्हणतात,” एका झटक्यात तो म्हणाला.

“बरं मग... खरंच असेल ना ते... डॉक्टर उगाचच कशाला खोटं बोलतील तुमच्याशी,” मी समजुतीच्या स्वरात त्याला म्हणालो, “आणि, तुम्ही ‘मेडिकल फील्ड’ (वैद्यकीय शाखा) मधले आहात वाटतं... नाही म्हटलं, काही शब्द वापरले तुम्ही तसे... प्रोग्नोसिस वगैरे..?”

“हो, मी डॉक्टरच आहे... एमबीबीएस झालंय माझं... पण प्रायव्हेट प्रॅक्टिस (खासगी दवाखाना) करतो मी... इथंच शेजारी; वाळुंजला दवाखाना आहे माझा,” तो म्हणाला.

“ओह् ओके... बोला काय अडचण आहे तुमची... तसा मी आला रेसिडेंट नाही; पण लेक्चरर सर चांगल्या ओळखीचे आहेत माझ्या... बोलून बघतो मी त्यांच्याशी,” मी.

तो थोडा वरमला; पण अखेरीस मनाचा हिय्या करत बोललाच, “हे अंगावरून ‘उतरून’ टाकायचंय बाबांच्या... पाच मिनिटांत आवरतो मी; फक्त मला आत जाऊद्या... पीपीई किट आणलंय मी... अगदीच नसेल शक्य तर सिस्टरांना सांगा... त्यांनी केलं तरी चालेल... तसा काही हट्ट नाही माझा... पण, करा एकदा... प्लीज...”

मला अगदीच काही धक्का बसला नाही; पण सखेद आश्चर्य मात्र वाटले.

मी म्हणालो, “अरे, डॉक्टर आहेस ना तू... हे काय नवीनच..! असलं काही ‘अलाउड’ नसतं (परवानगी नसते) इथे... आणि, तूच असा वागशील तर लोकांना काय सांगणार... लिंबू बांधून फिरायला? नाही, नाही... यात मी तुझी काहीही मदत करू शकत नाही; ‘रादर’ कुणीच नाही करणार...”

“मी आधी त्यांचा मुलगा आहे, सर... त्यांनी मला डॉक्टर केलंय... आणि, मला ते हवेच आहेत... काहीही झालं तरी... मी काहीही म्हणजे अक्षरशः काहीही करायला तयार आहे त्यांच्यासाठी... फक्त त्यांना काहीच झालं नाही पाहिजे, सर... प्लीज... प्लीज, सर...” तो रडायचाच बाकी होता...

“तुझ्या भावना मी समजू शकतो... माझ्या वडिलांना ‘मायोकार्डिअल इन्फार्क्शन’ (हृदयविकाराचा धक्का) झालं तेव्हा माझीही हीच अवस्था होती; पण म्हणून ‘सायन्स’च्या विद्यार्थ्याने थेट लिंबू ‘उतरून’ टाकायचं?! असं नसतं मित्रा... अडचणीच्या प्रसंगीच बुद्धी स्थिर ठेवावी लागते आणि डॉक्टरांना तर लागतेच लागते... डॉक्टरांसाठी प्रत्येक ‘रात्रंदिन आम्हा युद्धाचा प्रसंग’ अशीच नेहमी अवस्था असते...” मी शक्य तितक्या सौम्यपणे पण ठामपणे त्याला समजवायचा प्रयत्न केला...

खरेतर आता माझ्या मनात युद्ध सुरू झालं होतं, “वडील- मुलगा की रुग्ण- डॉक्टर... श्रद्धा की विज्ञान... स्थितप्रज्ञता की भावनिकता... नातं की विश्वास..?”

शेकडो प्रश्नचिन्हांनी माझ्यासमोर अक्षरशः थैमान घातलं होतं...

प्रसंग ४-

आज माझी मॉर्निंग होती.

सकाळी ओव्हरमध्ये माझ्या बॅचमेटने मला सांगितले होते, “सर, रात्री तो सुनंदा नावाचा पेशंट अॅडमिट झालाय... फिफ्टी-टू इयर्स ओल्ड फिमेल पेशंट (५२ वर्षांची स्त्री रुग्ण)... बॅड आहे, सर... ऑफ ओटू (off O2) सॅच्युरेशन (रक्तातील ऑक्सिजनची पातळी) एटीच्या (८०) खाली जातंय, सर... एनआरएमवर घेतलंय सिक्स्टीन लीटर (उच्च दाबाने ऑक्सिजन पुरवण्याची व्यवस्था)... सीटी स्कोअर १९ आहे... आयसीयूला अर्जंटली शिफ्ट करावं लागेल असं वाटतंय... तुम्ही आत गेला की बघा एकदा, सर...”

मी दुपारी दोन वाजता कोविड वॉर्डमधून बाहेर आलो.

सगळे रुग्ण मी पाहिले होते; त्यांचे सॅच्युरेशन्स पाहिले होते. त्यात ‘डी’ ब्लॉकमधली पहिली रुग्ण सुनंदाही होती. अर्थातच ती ‘बॅड’ होती.

मी तिला आयसीयूला 'शिफ्ट' करण्यासाठी 'कॉल' दिला; पण अर्थातच आयसीयू बेड रिकामे नव्हते. आहे त्या ठिकाणी जास्तीत जास्त चांगले उपचार आणि जास्तीत जास्त दाबाचा ऑक्सिजन देणे आम्ही चालू ठेवले होते.

मी तिच्या फाईलवर नोट्स टाकतच बसलो होतो की तिथे माझ्या टेबलजवळ पंचविशी-तिशीतला एक मुलगा -हातात रिपोर्ट्सची फाईल आणि पाठीवर एक सॅक असलेला- मला भेटायला आला.

“सर, तुम्ही वॉर्ड ××× चे डॉक्टर का? मला जरा बोलायचं होतं,” तो म्हणाला.

“हो बोला,” मी म्हणालो, “पण, जरा लांब उभे राहून बोला; सोशल डिस्टन्सिंगचा नियम पाळा. आम्हालाही रिस्क आहे.”

तो चटकन मागे सरला आणि म्हणाला, “हो, सर... सॉरी... सर, माझी आई आहे आत... रात्री अॅडमिट केलंय... सुनंदा पवार...”

“हो, पाहिलंय मी त्यांना... खराब आहे त्यांची तब्येत... १६ लीटरने ऑक्सिजन जातोय त्यांना, तरीही सॅच्युरेशन वर येत नाहीये... ९० च्या खालीच राहतंय... ८५-८८ च्या मध्ये... रिपोर्ट्स पण चांगले नाहीयेत... बघूया; प्रयत्न करूया; पण आत्ताच काही सांगणं कठीण आहे... आयसीयू आणि व्हेंटिलेटरची गरज कधीही लागू शकते... तासाभरातही पेशंटची तब्येत बिघडू शकते,” एका दमात मी सांगून टाकलं, जे खरं होतं ते. 

काही क्षण रुग्णाच्या नातेवाईकांना धक्का बसतो; ते ‘डिनायल (denial)’ मध्ये जातात आणि नंतर उलटा वाद घालत बसतात. त्यापेक्षा समोरासमोर थेट सांगण्याचा मार्ग मी नेहमीच अवलंबतो.

“सर, प्लीज... खरंच इतकी खराब आहे का आईची तब्येत,” त्याने विचारले. मी अर्थातच ठामपणे जे आहे ते परत सांगितले.

“काहीतरी करा सर, प्लीज, माझ्या आईला काही होऊ देऊ नका,” आश्चर्यकारकरीत्या तो नम्रपणे बोलत होता.

“आमचे प्रयत्न चालू आहेत, बघूया. आम्ही १००% वाचवायचाच प्रयत्न करत असतो; पण त्यांच्या शरीरानेही साथ दिली पाहिजे. वयही जास्त आहे त्यांचं... सीटी स्कोअरही एकदम जास्त आहे... ८०% पेक्षा जास्त फुप्फुसे खराब झाली आहेत,” मी आणखीन थोडे स्पष्टीकरण दिले.

“सर, प्लीज, बघा... आयसीयूला जागा नाही का?” तो.

“२० पेशंट तुमच्या पेशंटच्या कितीतरी आधीपासून आयसीयूला वेटिंग आहेत. बेड उपलब्ध झाला तर शिफ्ट करू लगेच; पण सध्यातरी नाही,” मी खरी परिस्थिती सांगितली.

(घरात बसून फेसबुकवर तज्ज्ञ झालेल्या लोकांना 'कोविड' हे थोतांड वाटते. त्यांनी एकदा तरी कोविड वॉर्ड किंवा आयसीयूची परिस्थिती जाणून घ्यावी.)

कितीही समजावलं तरी तो तरूण माझा पिच्छा काही केल्या सोडत नव्हता. माझ्या सीनियर्सनीसुद्धा एव्हाना त्याला समजावलं होतं, पण तो ढिम्मच.

शेवटी मी ओरडलोच त्याला, “एकतर या फ्लोअरवर नातेवाईकांना येता येत नाही. पेशंटची जी काही माहिती हवी असेल ती खाली आर. एम. ओ. (निवासी वैद्यकीय अधिकारी) कडून घ्या... इतरही ६० पेशंट्स आहेत माझ्याकडे.”

तो थोडा वरमला.

पाच-दहा मिनिटे गेली असतील नसतील, तर तो परत आला.

“सर...” तो घाबरत म्हणाला.

“आता काय आणि? किती वेळा समजावलंय मी आत्तापर्यंत तुम्हाला... आता तुम्ही मला सरळसरळ डिस्टर्ब करतात... तुम्ही संध्याकाळी भेटा... आता थांबू नका इथे... तसेही इथे थांबणे खूप धोक्याचे आहे... सगळे गंभीर कोविड रुग्ण आहेत इथे... जा तुम्ही,” मी जरा चिडूनच बोललो.

“हो सर, जातोय मी; पण तुम्ही माझ्या वयाचे वाटता म्हणून एक बोलायचं होतं,” तो म्हणाला.

“हं बोला काय ते; पण पटकन आवरा, आधीच खूप वेळ दिलाय मी तुम्हाला,” माझा त्रागा आता स्पष्ट होता.

“आईला वाचवा सर... तिला यातून बाहेर काढा... तिचे पाय पकडून ‘सॉरी’ म्हणायचंय तिला... खूप त्रास दिलाय मी तिला आजपर्यंत... तिचं काहीच ऐकलं नाही मी; अभ्यासापासून ते वागण्यापर्यंत... वापरायच्या कपड्यांपासून ते संगतीच्या मित्रांपर्यंत... तिचं ऐकलं असतं तर आज मी कुणीतरी मोठा असतो... चांगल्या लोकांच्यात असतो; ते आज मदतीला आले असते... कालपासून माझा कोणताच मित्र माझा फोन उचलत नाहीये... घरी वडील हतबल होऊन एकटेच बसले आहेत... खूप चुका केल्या आयुष्यात... आई-वडिलांचं काहीच ऐकलं नाही ही सर्वांत मोठी चूक...पाय धरायचेत तिचे मला... आई आहे ती; माफ करेलच... कुशीतही घेईल मला कदाचित...”

.

.

.

“तेवढं बघा सर... काही इंजेक्शन्स, सलाईन लागल्या तर सांगा... लगेच आणून देतो; पण वाचवा तिला, प्लीज... पाया पडतो मी तुमच्या... तुमचे उपकार आयुष्यभर विसरणार नाही मी... आई-वडिलांच्या पाठोपाठ तुमची जागा राहील, सर... प्लीज, सर... आईची माफी मागायचीय मला...”

.

.

.

... ... ... ... 

(क्रमशः)

कोविडायन भाग- १ ची लिंक-https://dramittukarampatil.blogspot.com/2021/04/covid-experiences-of-doctor.html?m=1

(© डॉ. अमित सुमन तुकाराम पाटील,

एमबीबीएस, एमडी (बालरोग चिकित्साशास्त्र))

(केवळ वॉट्सएप संपर्क- ८३२९३८१६१५)

(www.dramittukarampatil.blogspot.com)

(www.dramit100wordstories.blogspot.com)

(www.trekdoctoramit.blogspot.com)