हात धुण्याच्या ‘प्रथे’चा उद्गम... डॉ. इग्नाझ सेमेल्विस यांचे योगदान (Importance of Handwashing and contributions of Dr. Ignaz Semmelweis)

 #Long_post_alert

#Informative_post_alert

---------------------------------------------------------------------

“हात धुण्याच्या ‘प्रथे’चा (आणि, सवयीचा) उद्गम”

---------------------------------------------------------------------

(© डॉ. अमित सुमन तुकाराम पाटील;

एमबीबीएस, एमडी (बालरोग चिकित्साशास्त्र))

२०२० हे साल इतिहासात कोरले जाईल ते २०१९ साली अस्तित्वात आलेल्या ‘कोविड-१९’ या विषाणूजन्य आजाराने माजवलेल्या गोंधळ, दहशत आणि मृत्यूच्या भयामुळे! एखाद्या आजाराने मानवजातीवर 'शिकंजा कसण्या'चे हे काही पहिले उदाहरण नाही... आणि, मानवजातीने असे बरेच हल्ले यापूर्वी परतवून लावल्याचीही अनेक उदाहरणे आहेतच! 'जिवाणू, विषाणू, बुरशी, कवके इ.' 'अतिसूक्ष्म'जीव हे संपूर्ण प्राणिमात्रांचे कायमचे शत्रू राहिलेले आहेतच (काही मित्रजिवाणू याला अपवाद आहेत); आणि या शत्रूचा मुकाबला आपण आपल्या परीने आजपर्यंत करीत आलेलो आहोतच. पण, मुद्दा असा आहे की, या युद्धामध्ये नुकसान कोणत्या बाजूने सर्वाधिक आणि दीर्घकालिक होते ते. आणि, अर्थातच, (आपली तशी इच्छा असो वा नसो, पण) या युद्धात मनुष्यजातीचेच (आणि, प्राणिजातीचेही) नुकसान जास्त झाले आहे. याला कारणेही तशी बरीच आहेत; उदा. एखाद्या प्रतिजैविकाला विरोध करून स्वजनुकांमध्ये जितक्या झटपट बदल (mutations) हे अतिसूक्ष्मजीव करू शकतात, तितक्या वेगाने ना आपण औषधे बनवू शकतो, ना आपल्या जनुकांमध्ये त्या पातळीवर आपण उत्क्रांत (evolutionary process) होऊ शकतो. त्याअनुषंगाने पहावयाचे झाल्यास या सूक्ष्मजीवांकडून मनुष्यजातीचे समूळ उच्चाटन होण्याची शक्यता आपण नाकारू शकत नाही. पण, उत्क्रांतीच्या या टप्प्यातही (म्हणजे, उत्क्रांतीचा विचार केल्यास मनुष्यजमात ही पृथ्वीवरील या सूक्ष्मजीवांच्या अस्तित्वाच्या मानाने अगदीच 'नवजात' आहे असे म्हणावयास हरकत नाही.) मनुष्यजमात ही अजून तरी या सूक्ष्मजीवांपुढे पाय घट्ट रोवून उभी आहे त्याची मुख्यत्वे दोनच कारणे आहेत: एक म्हणजे, परिणामकारक 'औषधे' आणि दुसरे म्हणजे, 'प्रतिबंधात्मक उपाय'! माझ्या आजच्या लेखाच्या संदर्भाने औषधांचा विषय हा या लेखाच्या कक्षेबाहेर येतो, तर सर्वच्या सर्व प्रतिबंधात्मक उपाययोजनांबद्दल लिहिणे हेही इथे प्रस्तुत नाही. मी आज लिहितोय ते आजार पसरण्यापासून रोखण्यासाठी करण्यात येणाऱ्या प्रतिबंधात्मक उपायांपैकी एक सर्वांत प्रभावी उपाय ठरलेल्या 'हात धुण्याच्या सवयी'बद्दल (Handwashing)...

आज कोविड संसर्गापासून वाचण्यासाठी जी प्रभावी त्रिसूत्री सांगितली जाते ती म्हणजे, 'सॅनिटायझरचा वापर (अर्थात हातांचे निर्जंतुकीकरण) मास्कचा वापर; आणि, सामाजिक अंतर (सोशल डिस्टन्सिंग)' पाळणे ही! यांतील 'हात धुणे' हा केवळ कोविड संसर्ग टाळण्यासाठीचाच नव्हे, तर इतर अनेक आजारांपासून संरक्षण करण्याचाही (उदा. हगवणीचा आजार (diarrhoea) टाळण्यासाठी शौचानंतर हात धुणे, नवजात शिशू हाताळताना हातांचे निर्जंतुकीकरण करून बाळाला होणारे घातक इन्फेक्शन्स टाळणे, जखमांमधील संसर्ग टाळण्यासाठी शल्यचिकित्सेपूर्वी हात धुणे, गरोदर मातांच्या जननमार्गांची तपासणी करण्यापूर्वी संसर्ग टाळण्यासाठी हात धुणे इत्यादी) सर्वांत प्रभावी मार्ग आहे.

परंतु, आज 'हात धुणे' हा जितका सामान्य प्रकार आपल्याला वाटतो, तितकी सामान्य बाब ती नक्कीच नाही! रोजच्या जीवनात अंगवळणी पडल्याने ती आपल्याला आज विशेष वाटत नाही आणि तितकीशी शास्त्रपूर्ण वाटत नाही... तथापि, आपण रोजच्या जीवनात आपले हात हे तितक्याशा शास्त्रोक्त पद्धतीने निर्जंतुक करत नाही हेही तितकेच खरे. व्यवस्थित आणि परिणामकारकपणे (अर्थात शास्त्रोक्त पद्धतीने) 'हात धुणे' ही आपल्याला वाटते तितकी सोपी गोष्ट खचितच नाही, अन्यथा आबालवृद्धांना हात व्यवस्थित धुवायला शिकवणे लागते ना! मी एमबीबीएसनंतर शल्यचिकित्सा विषयात आंतरवासिता करत असताना माझ्या विभागप्रमुखांनी 'तू या पोस्टिंगमध्ये पहिल्या आठ दिवसांत नीट हँडवॉशिंग करायला शिकलास तरी पुष्कळ आहे' असे मला म्हटल्याचे स्मरते.

हात धुण्याच्या प्रथेचा इतिहास इतका मनोरंजक आहे की, त्यासाठी ती गोष्ट अंगिकारावयास लावणाऱ्या डॉक्टरचा केवळ व्यावसायिकच बळी गेला नाही तर त्यांचा स्वतःचा त्यामुळे अकाली मृत्यूही झाला. त्या महान डॉक्टरांचे नाव म्हणजे डॉ. इग्नाझ सेमेलविस (Dr. Ignaz Semmelweis)!

हे जाणून घेताना आश्चर्य वाटेल, पण हे खरे आहे की १९ व्या शतकाच्या मध्यापर्यंत हात धुण्यासंबंधी कोणताही प्रोटोकॉल नव्हता किंवा प्रोटोकॉल तर सोडाच, पण त्याच्या महत्त्वाबद्दलही काहीच माहिती डॉक्टर किंवा शास्त्रज्ञांनाही नव्हती. त्याबाबतीतले अज्ञान इतके होते की, डॉक्टर मंडळी शवविच्छेदन (post-mortem) केल्यानंतर थेट प्रसूतिविभागात (maternity ward) जाऊन मातांची तपासणी करत असत. हे आज जरी विचित्र वाटत असले तरी ते तत्कालीन सत्य आहे.

त्याचं असं झालं...

इग्नाझ सेमेलविस हा हंगेरियन डॉक्टर १८४४ ते १८४८ या कालावधीमध्ये व्हिएन्ना सामान्य रुग्णालय संस्थेमध्ये कार्यरत होता. त्याकाळी हे रुग्णालय हे वैद्यकीय शिक्षण देणारी जगातील सर्वांत मोठी संस्था होती. या रुग्णालयाचा प्रसूतिविभाग तर इतका मोठा होता की, त्याचे त्यांनी दोन भाग केले होते. एक, डॉक्टर्स आणि वैद्यकीय विद्यार्थ्यांकरिता; तर दुसरा नर्सेस आणि त्यांच्या विद्यार्थ्यांकरिता! १८४० ते १८४६ दरम्यान केलेल्या अभ्यासात असा निष्कर्ष काढण्यात आला की, प्रसूतिविभागातील नर्सिंग वॉर्डमधील माता मृत्यूदर हा प्रति हजार महिलांमागे ३६.२ तर हाच दर डॉक्टरांच्या वॉर्डमध्ये मात्र सुमारे ९८.४ प्रतिहजारी इतका प्रचंड आहे. झाले तर मग. सेमेलविसने याचा पाठपुरावा करावयाचे ठरविले. त्यासाठी त्याने दोन वॉर्ड्समधील फरकांचा धांडोळा घेण्यास सुरुवात केली. यांत त्याला खूप मनोरंजक (आणि भन्नाट) फरक सापडले. (मातांमध्ये मृत्यूपूर्वी तापाची लागण होत असे आणि तो वाढत जाऊन मग त्यांचा मृत्यू होत असे. या तापाला 'प्रसूतिपश्चात ताप' असे म्हणतात. वैद्यकीय परिभाषेत याला सध्याच्या काळात Puerperal fever असे म्हटले जात असले तरी त्यावेळी यासाठी Childbed fever ही संज्ञा प्रचलित होती.)

यांतील सर्वांत महत्त्वाचा फरक दिसला तो बराचसा मनोरंजक आहे (अर्थात, त्यावेळी तो नक्कीच मनोरंजक वाटला नसेल). तो असा. ख्रिस्ती परंपरेनुसार ज्यांचा मृत्यू जवळ आला आहे अशा व्यक्तीवर धर्मगुरूंकडून (priests) जे मृत्यूपूर्व दैवी कृपानिदर्शक धर्मसंस्कार (sacraments) केले जात असत, त्यादरम्यान घंटानाद केला जात असे. ज्याअर्थी डॉक्टरांच्या वॉर्डमध्ये जास्त मातांचा मृत्यू होत असे त्याअर्थी त्या वॉर्डमध्येच जास्त वेळा घंटानाद ऐकू येत आहे. असा विशिष्ट घंटानाद ऐकल्याने चांगल्या मातांचाही आत्मविश्वास खच्ची होऊन त्यांच्यावर होणाऱ्या 'तीव्र मानसिक आघातां'मुळे (psychological trauma) आणखीन जास्त माता प्राणत्याग करीत असत असा निष्कर्ष सेमेलविसने पहिल्यांदा काढला होता. यावर बंदोबस्त म्हणून त्याने धर्मगुरूंच्या वॉर्डमधील वावरावर निर्बंध घातले; पण त्याने काही फारसा फरक पडला नाही ज्यामुळे सेमेलविसने आपले लक्ष इतर गोष्टींवर केंद्रित केले.

दरम्यान, १८४७ साली अशी एक घटना घडली ज्यामुळे सेमेलविसला धक्का बसला आणि ती म्हणजे, त्याचा सहकारी जेकब कोलेट्श्का याचा झालेला मृत्यू! झालं असं की, एक शवविच्छेदन करत असताना जेकबच्या बोटाला शवविच्छेदनाची सुरी कापली. कापलेल्या जागी नंतर जंतुसंसर्ग झाला आणि तो रक्तात पसरला. त्यातच जेकबचा मृत्यू झाला. त्याचा अकस्माक झालेल्या मृत्यूने सेमेलविसच्या डोक्यातील विचारचक्र जोरजोराने फिरू लागले. दुर्दैवाने तेव्हा 'सूक्ष्मजीव संकल्पने'चा (Germ theory) अजून मागमूसही नव्हता. त्यामुळे सेमेलविसने असा निष्कर्ष काढला की, जेकबचा मृत्यू हा सडक्या शवातून काही 'घटक' ('तो' घटक म्हणजे मृतदेहांची दुर्गंधी असावा असा काहीजणांचा होरा होता.) त्याच्या कापलेल्या बोटाद्वारे शरीरात जाऊन पसरल्यामुळे झाला असावा. याला पुष्टी देणारी एक गोष्ट त्यावेळी प्रकर्षाने जाणवली; ती म्हणजे, नर्सेसच्या प्रसूतिविभागात कमी होणारे मातामृत्यू! शवविच्छेदन ही गोष्ट केवळ डॉक्टरच करीत असत (आजही केवळ डॉक्टरच ते करू शकतात) आणि नंतर त्यातले काही डॉक्टर हात न धुताच प्रसूतिविभागात मातांची जननेंद्रियांद्वारे तपासणी (per vaginal examination) करत असत. सेमेलविसच्या मते अशी तपासणी केल्याने मृतदेहातील 'तो' घटक डॉक्टरांच्या हातांद्वारे मातांच्या शरीरात जातो आणि त्यामुळेच त्यांचा मृत्यू होतो. अर्थात, 'तो घटक' म्हणजे नेमका कोणता हे काही त्याला सांगता आले नसले तरी त्याचा अंदाज पूर्णतः चुकीचा नक्कीच नव्हता. (पुढे 'तो घटक' म्हणजे त्रासदायक जिवाणू हे यथावकाश सिद्ध झाले. शोध असेच लागत असतात..!)

सेमेलविस आपल्या निरीक्षणावर ठाम होता. त्याने व्हिएन्ना रुग्णालयातील सर्व डॉक्टरांसाठी दोन नियम केला आणि त्यांची त्याने अतिशय कडक अंमलबजावणी केली. ते नियम म्हणजे, एक, प्रसूतिविभागात प्रवेश करताना प्रत्येकवेळी डॉक्टरांनी हात स्वच्छ धुतले पाहिजेत! आणि, दुसरा म्हणजे, एकदा वापरलेली शल्यचिकित्सेची साधने (surgical instruments) ही स्वच्छ धुऊनच परत वापरायची हा. या दोन्ही गोष्टींसाठी क्लोरिनयुक्त पाणी (chlorinated lime) वापरावे याबाबतही तो आग्रही होता. या नियमांमुळे खरेतर बरेच डॉक्टर नाराज झाले; पण सेमेलविस मात्र त्यावर ठाम राहिला. सेमेलविसच्या अचूक निरीक्षणाचा असा फायदा झाला की, १८४८ ते १८५९ या कालावधीत डॉक्टरांच्या वॉर्डमधील मातामृत्यूचा दर नर्सेसच्या वॉर्डइतका खाली आला. नव्याने झालेल्या मातांचा मृत्यूदर थेट १८% वरून १% पर्यंत खाली आला असा उल्लेख तत्कालीन काही अहवालांत आल्याच्या नोंदी आहेत. हे परिणाम धक्कादायक तर होतेच शिवाय क्रांतिकारकही होते.

पण... पण, आपल्याला माहिती आहेच... ‘क्रांती करायची तर रक्तपात टाळता येणे शक्य नसते!’ ‘शांततेत क्रांती’ ही फक्त ऐका-बोलायची गोष्ट; प्रत्यक्षात मात्र क्रांतीला आणि क्रांतिकारकाला विरोध होतोच. इथेही तेच झाले, ज्यासाठी बऱ्याच गोष्टी कारणीभूत होत्या. त्यापैकी एक गोष्ट म्हणजे, स्वतः सेमेलविस! सेमेलविसचा स्वभाव हेकेखोर आणि वर्चस्ववादी होता. एकतर त्याला हा सिद्धांत व्यवस्थित (शास्त्रीय) भाषेत क्रमवार मांडता आला नाही. त्याने केलेली मांडणी खूपच विस्कळीत स्वरुपाची होती. दुसरे म्हणजे, त्याचा हेकेखोर स्वभाव. या निरीक्षणाचा त्याने इतकाच निष्कर्ष काढला की, प्रसूतिपश्चात संसर्गासाठी (Puerperal fever/ Childbed fever) ‘केवळ आणि केवळ’ मृतदेहातून येणारे 'तेच' घटक कारणीभूत असून त्यासाठी दुसरे कोणतेच कारण असणे शक्य नाही. हा दावा कोणालाही मान्य होण्यासारखा नव्हताच मुळी! दुसरी बाब म्हणजे, व्हिएन्नातील डॉक्टरांना असे वाटले की, सेमेलविस जास्तीच्या मातामृत्यू दरासाठी सरळसरळ आपल्याला जबाबदार धरत आहे. डॉक्टरांनी या गोष्टीला स्पष्टपणे आणि जोरदार विरोध करावयास सुरू केले. त्यातच आणखीन एक गोष्ट म्हणजे व्हिएन्नातील तत्कालीन डॉक्टर हे समाजाच्या उच्च मध्यम आणि उच्चवर्गातून आलेले असत आणि स्वच्छतेच्या बाबतीत ते स्वतःला इतर गरीब जनतेपेक्षा वरचढ मानत असत. याचा व्हायचा तोच परिणाम झाला. सेमेलविसच्या ‘हात धुण्याच्या नियमा’चे पालन करावयास तेथील सर्व मोठ्या रुग्णालयांनी विरोध केला आणि त्या नियमाची अंमलबजावणी काही केल्या होणारच नाही अशी भूमिका घेतली. खरेतर, हेही तितकेच खरे होते की, घरी होणाऱ्या प्रसूतींनंतरही 'प्रसूतिपश्चात संसर्ग' होत असे; शिवाय ज्या रुग्णालयांत शवविच्छेदन होत नसे तेथील मातांनाही हा संसर्ग होऊन त्यांचा मृत्यू होत असे. त्यामुळे अर्थाअर्थी सेमेलविसचा आग्रह दुराग्रह वाटू लागल्यास नवल नाही. तसेच डॉक्टरांना 'आजार पसरवण्यास कारणीभूत' मानल्यामुळे सेमेलविस पुढे अगदीच एकाकी पडला.

सेमेलविसवर सगळीकडून टिका तर होऊ लागलीच पण तो अक्षरशः वाळीत पडला. पुढे १८५७ मध्ये तो जेव्हा मानसिक रुग्ण झाला (breakdown and depression) त्याचदरम्यान फ्रेंच डॉक्टर ‘लुई पाश्चर’ वैद्यकशास्त्रात जंतुसंसर्गाच्या शक्यतेबद्दल जागरूकता निर्माण करीत होता. १८६१ मध्ये पाश्चरने जगप्रसिद्ध आणि क्रांतिकारक 'सूक्ष्मजीव सिद्धांत' (Germ theory) मांडली आणि वैद्यकीय संकल्पनांचा लंबक अक्षरशः विरुद्ध बाजूला गेला. पाश्चरनेच पुढे उपद्रवकारक सूक्ष्मजीव हे उष्णतेच्या साहाय्याने निष्प्रभ करता येतात याचा शोध लावला. पाश्चरकडून धडा घेऊन पुढे जगप्रसिद्ध झालेला जर्मन शास्त्रज्ञ ‘रॉबर्ट कॉक (?कोच)’ याने ‘अँथ्रॅक्स’ या पहिलावहिल्या जिवाणूचा शोध लावला आणि ‘वैद्यकीय जिवाणूशास्त्र (Medical bacteriology)’ शाखेचा पाया घातला. १९०० सालाच्या आसपास जोसेफ लिस्टर या प्रसिद्ध शल्यचिकित्सकाने ‘शल्यचिकित्सेपूर्वी हातांचे निर्जंतुकीकरण करण्याचे महत्त्व’ विषद केले. ‘शल्यचिकित्सेदरम्यान आपण मानवी शरीर उघडत असताना त्वचेवर घेत असलेल्या छेदामुळे शरीराचे संरक्षक कवचच आपण भेदत असतो आणि त्यामुळेच शल्यचिकित्सेपूर्वी आणि शल्यचिकित्सेदरम्यान निर्जंतुकीकरण करण्याला अतिशयित महत्त्व असते,’ असे मत बव्हंशी शल्यचिकित्सकांनी त्यादरम्यानच व्यक्त केले होते.

हात धुण्याच्या संकल्पनेचा पुरस्कार करणारा सेमेलविस एकटाच होता असे नाही. १८४३ साली अमेरिकन डॉक्टर ‘ऑलिव्हर होम्स’ यानेही ‘प्रसूतिपश्चात संसर्गा’साठी डॉक्टरांनी न धुतलेले हात कारणीभूत असतात अशा आशयाचा एक संशोधनपर प्रबंध सादर केला होता; पण सेमेलविसइतके लक्ष तो आकर्षू शकला नाही. केवळ डॉक्टरच नाही तर या ‘हात धुण्याच्या संकल्पने’मागे आद्य नर्स ‘फ्लोरेन्स नाइटिंगेल’ यांचाही वाटा होता. १८६० मध्ये नाइटिंगेलने लिहिलेल्या ‘नोट्स ऑन नर्सिंग’ (Notes on nursing) मध्ये ‘प्रत्येक नर्सने वैद्यकीय कामकाजापूर्वी व्यवस्थित व काळजीपूर्वक हात धुण्यासंबंधी आणि असे दिवसभर वारंवार करण्याबाबत’ सूचित करण्यात आले आहे.

सेमेलविसचे निरीक्षण वाया गेले नाही; मात्र पदरी आलेल्या हेटाळणीमुळे आणि मानसिक रोगामुळे तो अगदी कमी वयातच निवर्तला. पुढे, शोध लागलेल्या पाश्चरच्या ‘जर्म थिअरी’ आणि रॉबर्ट कॉकच्या ‘वैद्यकीय जिवाणूशास्त्रा’तील संशोधनामुळे वैद्यकीय क्षेत्रात मैलाचा दगड ठरलेल्या ‘हात धुण्याच्या संकल्पने’ला प्रतिबंधक वैद्यकक्षेत्रात सर्वाधिक महत्त्व आले. आजच्या काळात साबण आणि सॅनिटायझरचा शोध लागल्याने हातांचे निर्जंतुकीकरण हे अतिशय परिणामकारकपणे आणि कमी वेळेत होत असल्याने जगभरातील संसर्गाने होणारे लाखो मृत्यू टाळणे आपल्याला शक्य झाले आहे. १९८० सालात या संकल्पनेने विश्वव्यापी नियमबद्ध स्वरूप धारण केले. याच वर्षी पहिल्यांदा अमेरिकेत ‘हात धुण्यासंबंधी राष्ट्रीय मार्गदर्शक सूचना’ (National Hand Hygiene Guidelines) जारी करण्यात आल्या. नंतर लगेचच १९९५-९६ मध्ये अमेरिकन सीडीसीच्या ‘Healthcare Infection Control Practices Advisory Committee (HICPAC)’ने हात धुण्यासाठी अँटिमायक्रोबिएल साबण आणि अँटिसेप्टिक द्रावणांचा वापर केला जाऊ शकतो असे जाहिर केले. अगदी अलीकडेच म्हणजे २००२ साली HICPAC ने शक्य असेल तेथे हात धुण्यासाठी अल्कोहोलयुक्त सॅनिटायझरचा वापर ही ‘मानक बाब (Standard Care)’ असल्याच्या मार्गदर्शक सूचना जारी केल्या आहेत.

‘हात धुण्याच्या संकल्पने’चा उद्गाता असलेल्या सेमेलविसलाच आधुनिक वैद्यकशास्त्रात ‘हात धुण्याच्या संकल्पनेचा जनक’ (Father of Hand Hygiene) म्हणून आत्यंतिक मानाचे स्थान प्राप्त झाले आहे. आपल्या निरीक्षणक्षमतेमुळे, चिकित्सक वृत्तीमुळे आणि ‘वेडेपणा’मुळे सेमेलविसने मानवजातीवर अनंत आणि परतफेड न करता येण्याजोगे उपकार करून ठेवले आहेत.

नमन!!!

(References- 

1. Park’s Textbook of Preventive and Social Medicine

2. An article on handwashing by Becky Little on www.history.com

3. Keep it clean: an article by Amy Fleming in The Guardian

4. National Institute of Health, USA guidelines and website)

(© सर्व हक्क लेखकाधीन)

(© डॉ. अमित सुमन तुकाराम पाटील,

एम.बी.बी.एस., एम.डी. (बालरोग चिकित्साशास्त्र))

(वॉट्सॲप नंबर- ८३२९३८१६१५

www.dramittukarampatil.blogspot.com)